Fransa’da Eğitim Şart

Louis Malle neredeyse bütün Fransız yönetmenler gibi IDHEC’de eğitim görmüş. Bu sırada Robert Bresson da dahil birçok yönetmene asistanlık yapmış. Söylemek istediğim bunlar değil aslında. Bir tespit yapacağım, ona hazırlık yapıyorum. Şimdi bu IDHEC var ya, işte buradan çıkan yönetmenlerde şöyle bir problem oluyor; bu adamlar bir türlü bir tarzı tutturamıyorlar. Hadi tarz tutturmaları falan önemli değil diyelim ama kendilerine has bir sinema da yaratamıyorlar. Ne bileyim şey gibi, eline senaryoyu ver sana güzel bir şey çıkartsın. Ama kendi damarını, kendi biçimini haydi bunu da söylemiş olalım kendi humor’unu bulamamış yönetmenler çıkıyor bu okuldan.1

Belki de bu okul tekniğe biraz daha fazla odaklandığı için mezunları bir tür meslek erbabı oluyorlar. Tabii arada Resnais ya da Angelopoulos2 gibi istisnalar da var. Ama “eli yüzü düzgün film” diye bir laf vardır ya, işte bu okuldan çıkan yönetmenlerin çoğu böyle filmler yapıyorlar. Ve yine çoğu zaman biçimsel ya da dramatik bir yenilik ya da yaratıcılıkla maalesef karşılaşamıyoruz O okula bir baktırmak lazım derim sevgili Fransız okuyucular. Onu bir araştırın siz.

Neyse, Louis Malle, bu “tarzı olmayan” yönetmenler içinde biraz müstesna bir yere sahiptir. Çünkü o kendine has bir sinema oluşturamasa da her filminde işaret ettiği bazı durumlarla bütün filmleri arasında uzaktan da olsa akrabalık kurmayı başarıyor.

Le Voleur

Peki, nedir Malle’nin işaret ettiği durumlar? Sanırım bir “Politik Tavır” çerçevesinde incelenebilecek toplu bir bakış açısından bahsedebiliriz. Malle hemen her filminde belirli bir politik tavır alır ve “eleştirmen” boyutunda kalmayı seçer.3 Ama Malle’nin bir başka özelliği de bu “Politik Tavır” konusunu izleyicinin gözüne gözüne sokmamasıdır. Mesela Le Voleur (Hırsız) filminde La Belle Epoque çağının Paris’inde geçen bir öyküyü anlatırken Malle’nin politik tavrını karakterlerin söyledikleri üzerinden değil de filmin biçimsel yapısından fark ederiz.

Söyletmekten çok göstermeyi tercih eden Malle, Le Voleur’de intikam için hırsızlık yapmaya başlayan ama daha sonra bu eylemi bir tutku haline getiren Georges (Jean-Paul Belmondo) üzerinden bir tür “çağının eleştirisi” örneği ortaya koyar. Georges biraz daha varoloşçuluk ekseninde ilerleyen bir karakter olarak kurulmuştur. Filmin ana akışı Georges üzerinden ve onun seçimleri üzerinden ilerlerken filmin ikinci güzergâhında özellikle Georges’ün çevresindeki insanlar üzerinden Malle’nin eleştirel tavrını sezeriz. Hırsız bir din adamı, kocasından yana dertli ve macera arayan burjuva kadınlar, gelecek devrimden korktukları için paralarını hep evlerinde saklayan zenginler ve oportünist politikacılardan oluşan bu “çevre” nin eleştirel yapının zeminine yerleştiği bu film bir hiciv örneği olarak son bulur.

Le Voleur Malle’nin aslında her filminde yaptığı bir şeye de uygun bir örnek olarak anılabilir. Malle, ister bilim-kurgu, isterse bir dönem filmi çeksin filmlerinin hepsi iki damar üzerinden akar. Birinci damar ana karakterin kişisel hayatı, yaşadıkları, duygusal durumları ve bu durumların oluşturduğu bir bakış açısından ilerlerken, ikinci damar Malle’nin bir yönetmen olarak aldığı politik konum ve bu politik konumun göstergelerinden oluşur. Bunları yaparken oluşan didaktizm tehlikesini de bir denge tutturarak aşmayı başarır.

Le Souffle Au Coeur

Louis Malle 1971’de, 1954 yılında geçen bir “moral” filmi çeker:  Le Souffle Au Coeur. Bu defa politik zemini Cezayir Savaşı üzerinden başlatan Malle yine az önce bahsettiğimiz ikili damar üzerinden öyküyü oluşturur.

Ana tema bir büyüme hikâyesidir, aptal ve hareketli ağabeylerinin yanında daha sakin ve akıllı bir genç adam olan Laurent ana öykünün kahramanıdır. Laurent, babalarına daha yakın olan ağabeylerinin aksine annesiyle daha iyi anlaşmaktadır. Film ilerledikçe Malle çerçeveyi küçültür ve hikâyenin akışını anne ve oğulun ilişkisi üzerine kurmaya başlar. Çıktıkları bir yolculukta annesinin bazı sırlarına da vakıf olan Laurent ödip kompleksinin de etkisiyle annesini kıskanmaya başlar. Filmin sonlarında ise anne ile oğulun arasındaki bu ilişki başka bir boyuta doğru kayar.

Ana konu böyle sonuçlanırken ikinci damarda ise yine Malle’nin politik konumunun göstergelerine tanık oluruz. Bu defa  ilişkilerin, özellikle de burjuva aile içi ilişkilerin yüzeyselliği üzerinden kelamını dile getiren Malle, bir tabu olarak görülen meselelere karşı aldığı tavırla  ahlâki olanın belirlenebilir olmadığına dair bir bakış açısı geliştirmeye çalışır.

Her iki filmde de Louis Malle’nin yerleşik bazı ölçütlere ve evrenselleştirilmeye çalışılan bazı kavramlara karşı duyduğu kuşkuyu fark ederiz.  Le Voleur’in sadece zevk için hırsızlık yapmaya devam eden başkarakteri de, Le Souffle Au Coeur’ un  anne ve oğlu da Malle’nin bu kuşkularının imajlaşmış halidir..

Örneğin Le Voleur’de yaptığı birçok hırsızlığın ardından, üstelik birçok arkadaşı artık yakalanmış olmasına rağmen hırsızlık yapmayı bırakmayan Georges polise ya da başka türden bir iktidara yakalanmaz. Bu noktada Malle’nin herhangi bir klasik Amerikan filmi örneğinde mutlaka görebileceğimiz bir katharsis yaşatma isteği yoktur. Toplumsal olarak da evrensel olarak da kötü kabul edilen hırsızlık cezasını bulmamıştır. Bu noktada, bu iki filmi de eksik kalmış ya da üzerine yeterince düşünülmemiş iddialı kavramlardan sakınmamıza yönelik hamleler olarak sayabiliriz.

Louis Malle, 80 sonrası tuhaflaşan bir yönetmen olarak otuz ayrı türde film yapmayı sürdürdü. Ama en azından 60’lar ve 70’lerde yaptığı filmleri bir dönem olarak değerlendirirsek Louis Malle’yi gayet iyi bir sinematograf olarak hatırlayabiliriz. En azından biz öyle yapıyor ve bu dönemde yaptığı filmleri, özellikle de birini, ne yapsak unutamıyoruz.4

1. Mesela Claude Sautet, Patrice Leconte vs. Bu arada sinemayı yazarak ve Sinematek’te film izleyerek öğrenen Yeni Dalgacıların yaptıklarına baktığımızda, bu okullu yönetmenler üzerinden Fransa’nın eğitim sistemindeki çatlakları tespit edebiliriz. [↩]
2. Angelopoulos kovulmuştur bu arada bu okuldan. Varın siz düşünün işte nasıl bir okul olduğunu [↩]
3. Her ne kadar Yeni Dalgacılar gibi eleştirmen bir geçmişi olmasa da. [↩]
4. http://www.yazihaneden.com/2014/02/4×4-le-feu-follet-louis-malle/ [↩]

Janet Frame ile tanışmamız şöyle oldu: Ben onun bir kitabını gördüm kitapçıda. Adı Bir Başka Yaza Doğru olan bir kitap. Raftan alıp karıştırdım biraz bu kitabı. Sonra da hemm deyip geri yerine koydum. Aradan aylar geçti. Bir gün bu kitabın adı aklıma takıldı. Yahu ben bu kitabı niye almadım ki, diye düşünüp yeniden kitapçıya gittim. Bir şekilde kitabı edinip, okumaya başladım. Şimdi uzun uzun kitabı anlatacak, övecek değilim. Ama Janet Frame başka bir yerden sesleniyordu, bundan emindim.

Geçen gün, film arşivi yapmaya çalışırken, Bertrand Blier filmlerinden yola çıkıp gizemli bir şekilde Jane Campion’ın filmlerine vardım. Sonra açtım klasörü, kalmış mı acaba izlemediğimiz Jane Campion filmi diye bakınmaya başladım. Piyano ile ortalığı kasıp kavuran, Bright Star ile bizi burkan bu kadın neler yapıyor acaba derken 1990 yılında çektiği bir filme denk geldim: An Angel at My Table.

Ne güzel bir film adıymış, ben bunu izlemedim mi yahu derken bir de baktım meğerse film Janet Frame’in hayatını anlatıyormuş. Daha doğrusu üç tane kitabı üzerinden (bu üç kitaptan ikincisi An Angel at My Table oluyor) bir Janet Frame biyografisi ortaya çıkarıyormuş. Janet Frame beni ikinci kez güzel bir isimle avlamıştı. Filmi izlemeye başlar başlamaz da tekrar Bir Başka Yaza Doğru geldi aklıma. Oradaki göçmen kuş durumunu, Grace’in hepimiz için sıradan sayılabilecek ufak bir yolculukta ne çileler çektiğini, kendi kendini nasıl tükettiğini hatırladım.

Janet Frame’in hayatı her zaman için kitaplarından daha ilgi çekici olmuş. İşte tam da bütün hayatını akıl hastanesinde geçireceğini zannederken yazdığı kitabın ödül aldığını öğrenen Frame, biraz da şans eseri hastaneden çıkıp hayatına geri dönüyordu. Tabii öyle “yaşasın hayat” türünde bir geri dönüş değildi bu. Ama hayatının geri kalanına baktığımızda epeyi mutlu bir durumdan söz ediyoruz aslında. Zira sürekli yanlış teşhis konulması nedeniyle şizofren olduğu zannedilen, bu sebeple uzun süre hastaneye kapatılan; fakat Londra’da adam gibi bir doktora görününce şizofren olmadığı anlaşılan bir kadından bahsediyoruz.

Janet Frame epeyi çekingen bir insan olduğu için biraz kişisel bulduğu Bir Başka Yaza Doğru’nun ölümünden sonra yayınlanmasını istemişti. Aslında film yani An Angel at My Table,  Bir Başka Yaza Doğru’nun daha düz çizgisel hali. Ve bütün kitaplarını okumasam da, Janet Frame’in asıl yapmak istediği şeyi Bir Başka Yaza Doğru’da yaptığına inanıyorum: Gerçekliğin yapısıyla oynayıp yazmak denen şeyin öyle zannedildiği gibi bir serüven değil, köklü bir vazgeçiş olduğunu gösteriyor Janet Frame. Fakat bu, hayattan değil, hayatın gerçekliği denen şeyden vazgeçmek oluyor. İşte Jane Campion’ın filminin “eksik” olma nedeni de biraz bu. Jane Campion, Janet Frame’in yazarken yapmaya çalıştığı şeyden çok ne badireler atlattığına odaklanıyor. İlgilenenler için bu da değerlidir tabii ama sırf ilginç bir hayatı var diye Janet Frame’e odaklanmak büyük haksızlık olur. Jane Campion da az da olsa bunu yapıyor maalesef. Yine de, film Janet Frame’in acılarına odaklansa da, özellikle yazarın kitapları eşliğinde1 An Angel at My Table’a dalmak ilgilenenler için tatmin edici sonuçlar ortaya çıkarıyor.

Küçükken Brontë kardeşlere özenip kardeşiyle birlikte yazmaya başlayan Janet Frame hayatının sonlarına doğru bütünüyle bir ustalığa ulaşan yazarlardan biri oldu. “Neredeyse Virginia Woolf” denmesi bir açıdan doğru. Ama Frame’deki farkı yaratan o kırıklık Jane Campion’ın filminde net bir şekilde karşımıza çıkıyor. (Filmin tek başarısı da bu aslında.) İşte bu kırık durum, Janet Frame’in alâmetifarikası oluyor ve hiç eskimiyor. Zira kırık olan bitmez. Kırık hep bir yerde durur. Janet Frame’in her şeyiyle kırık olan hayatı ve yazarlığı merdivenlerden sonra başlayan küçük bir iç deniz gibi. Gördüğünüzde şaşırsanız mı, üzülseniz mi bilemiyorsunuz. Belki de ikisini birden yapmak lazım.

1. Bu arada YKY, Frame’in ilk kitabını yani “Baykuşlar Öterken’i de bastı. [↩]