Atlı araba yarışları, asırlar boyunca Konstantinopolis’in en çok rağbet gören sporuydu. Bronz zırhlı ahşap karyotları ve rengarenk atlarıyla Konstantinopolis Hipodromu’na (bugünkü Sultanahmet Meydanı) çıkan yarışçılar, onbinlerce insanın tezahürat ve çığlıkları altında imparatoru selamlar, alkışlarla ve Güneş ışıklarıyla yıkanırken altunî rüzgarlar halinde zafere koşarlardı. Asırlar boyunca hipodrom sahnesine pek çok muzaffer sporcu çıktı. Fakat hiçbiri Porphyrios gibi ilahî bir hüviyet kazanamadı.

Porphyrios, beşinci yüzyılın son çeyreğinde muhtemelen Kuzey Afrika’da doğmuş ve Konstantinopolis’e gelmişti. Şehirde iki büyük takım vardı: Maviler ve Yeşiller. Porphyrios, önceleri mavi flamayla yarıştı. Hemen her mücadeleyi galibiyetle tamamladığı için efsaneleşmesi gecikmedi. Henüz ‘sakalları bile çıkmamışken’, imparatorluğun en meşhur sporcusu oldu. Hatta hipodroma, kendisine ithafen bir anıt dikildi.1 Seneler sonra çark edip Yeşiller’e geçti ama yarışların neticesi değişmedi. Süratle arabasını sürüyor, ihtişamlı zaferlere uzanıyordu. Hatta bazen mağlup olan rakiplerine atları değiştirmeyi teklif ediyor ve farklı atlarla yine galip geliyordu. İmparatorun izniyle Porphyrios’un bir heykeli daha hipodroma yerleştirildi. Bu defa heykel, Yeşiller’in sembolleriyle süslenmişti.

Bronz abideler, mermer sütunlar, altın varaklara hakkedilmiş epigramlar… Artık yarı-tanrıymışçasına tasvir ediliyordu. İlahî bir süratin hazinedarıydı. Herkesten daha güçlü ve zekiydi. Güzelliğiyle tanrıçaları cezbederdi. Asalet ve zarafeti, güzellik ve kuvveti aynı potada eritmek için hiçbir fırsatı kaçırmayan Eski Zamanlar, Porphyrios’u, hakikat ve hayalin içiçe geçtiği mucizevî bir varlık haline getirmişti.

Son defa taraf değiştirip kariyerini Maviler’in bayrağıyla tamamladı. Emekliye ayrıldığında şehir tarihinin en büyük sporcusu olmuştu. Binbeşyüz sene boyunca İstanbul’daki en popüler sporlar (atlı araba yarışları, cirit, futbol…), yüzlerce efsaneye daha hayat verecek ama hiç kimse Porphyrios’un şöhretine erişemeyecekti.

Zaman içinde Porphyrios için İstanbul’a yedi anıt dikildi. Bu anıtlardan ikisi hâlâ İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde duruyor. Birinin kaidesinde efsanevî atlarının isimleri yazıyor: Nicopolemos (Muzaffer), Radiatos (Çeviknal), Pyrros (Âteş-reng), Pelorios (Fevkalâde)… Hemen üstündeyse Porphyrios tasvir edilmiş; arkasında Tyche, etrafında iki zafer meleği ve elinde galibiyet çelengiyle hâlâ quadriga’sını sürüyor.2

1. Bizans tarihinde hayattayken hemen hiç kimsenin heykelini veya abidesini yapmazlar. Porphyrios’u, henüz emekli olmamışken Hall of Fame’e takdim edilen bir basketbolcuya benzetmek mümkün. [↩]
2. Quadriga: Dört atın çektiği araba [↩]

Matrak oyunu, ahşap bir sopa ve yastığa benzeyen bir kalkanla oynanırdı. Sopalar şimşir ağacından imal edilir, içi keçeyle doldurulmuş yastıklarsa deriyle kaplanırdı. Oyunun yegane amacı vardı: rakibe vurmak. Matrakçılar adeta dans edermişçesine ahenkli adımlarla hareket ederler, gelen darbelerden kıvrak hareketlerle kaçarlardı.

Kanunî devrinin renkli simalarından Nasuh Efendi’nin matrak oyununu icad ettiğine dair garip bir rivayet var. Oysa matrağın kökleri muhtemelen Mısır’a dek uzanıyor.1 Askerlerin savaşlara hazırlanması amacıyla oynandığı için zamanla İstanbul talimhanelerinde rağbet görür olmuş. Evliya, matrak oyununun yüzaltmış bendi olduğunu söylüyor; kesme, sürme, bağal, haddâd, muhâlif, gazel, kulak, serre, zîr, rehâ, fidye, topkafa, hevâkes, cângûş… Farklı savaş aletlerine (kılıç, gürz, balta…) benzeyen sopaların ve farklı ağırlıklardaki kalkanların kullanıldığını tahmin etmek zor değil. Fakat saydığım disiplinlerin ne olduğuna dair hemen hiç bilgi yok elimizde.

Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde devrin meşhur matrakçılarından da bahsediliyor:

Taslak Kaptan: Yiğitlik davasıyla İran’dan dört kâmil matrakbâz geldi. Hep beraber Taslak Kaptan’a hamle ettiler. Taslak Kaptan dördüne de matrak yetiştirince kaçıştılar.

Cin Ahmed: Sultân Bâyezîd Meydânı’nda kârhâne sahibiydi. Cin Ahmed’e denk bir pehlivân bulunmazdı.

Murâd Hân (IV. Murâd): Üstâd-ı kâmil bir matrakbâzdı. Her üstâdın bir zaafını bulur, “matrak-tırak” deyu bağırıp rakibine vururdu. Ammâ matrakbâzlık yüzaltmış benddir, Murâd Hân ancak yetmişini bilirdi.

Baba Arab: Matrağın yetmişyedi bendini bilen cesur ve yiğit bir matrakbâzdı.

Daha çok matrakbâz vardır. Eğer bildiğimiz her mâhir matrakbâzı buraya yazsak, seyâhat edecek vakit kalmazdı.

1. Matrakçı Nasûh Efendi bu oyunda üstad mertebesine erişmiş. Fakat günümüzde hâlâ hatırlanmasının sebebi matrak değil, verdiği eserler: kartografi, minyatür, matematik, astronomi… [↩]