Sen Meydân Ol, Ben Çevgân

Çevgân, İran’dan Anadolu’ya geçmiş bir spor. Pek çok Asya medeniyetinde benzerleri var; Hindistan, Orta Asya kavimleri, Çin… Hatta Britanya’nın Hindistan’a hükmettiği senelerde az buçuk değişerek Polo ismiyle Avrupa’ya yayılmış. Vaktiyle hem süvarilerin kabiliyet kazanması, hem de eğlenmek için oynanırmış.

Çevgân, ucu eğri bir sopa anlamına geliyor. Kızılcık ağacından yapılanı makbul. Ellerinde çevgânlarla atlara binen oyuncular, tahta bir topun peşinde saatlerce maç yaparlarmış. Evliya Çelebi, çevgânın Kürdistan ve Acem diyarında çok yaygın olduğunu, İstanbul’da da Sultanahmet Meydanı’nda oynandığını söylüyor1 ve oyun kurallarını uzun uzun anlatıyor:

“Meydânın bir başında bir taş olur, diğer başına bir sütûn dikilir. Her iki tarafa atlılar dizilir. Meydânın ortasına âdem kellesi kadar bir yuvarlak top koyarlar. Sekiz kat mehterân davullar vurur. Âvâz bitince oyun başlar… Biri atıyla gelip topa çevgân vurur, kendi hudûdundaki sütûna getirmek ister. Başkası yetişir, havâda uçan topa çevgân vurur, bir başkası vurur, sonra bir başkası. Neticede her iki tarafın askerleri birbirlerine girip fakîr topa öyle çevgân vururlar ki, topların nicesi pâre pâre olur.

Bir taraf topu kendi hudûduna getirince, karşı taraftakiler mağlûp, topu alanlar gâlip olur. Mağlûplar, gâliplere çevgân sonrası azîm ziyâfet verirler. Bir acâip temâşâdır, bir acâip pehlivânlıktır.“

Çevgân oynarken pek çok sakatlık da yaşanırmış. Attan düşen, gözüne top isabet eden, topa vuracağına atın ayağına vuran pek çok insan olurmuş. Hatta Keykavus, oğluna yazdığı meşhur nasihatnamesinde (Kâbusnâme), çevgânın tehlikelerinden söz eder: “Oğlum, eğer çevgân oynamaktan haz alırsan, çok oynamayı kendine adet edinme. Çoğu insan çevgân oynamaktan zarar görmüştür. Yılda iki defa heveslenirsen razıyım ama at üstünde çok oynamak lüzumsuzdur. Top oynamak için atlıların sayısı sekizden fazla olmamalıdır. Kargaşaya girmezsen kendini darbelerden korursun. Büyük adamların çevgân oynama kaideleri bundan ibarettir.”

Keykavus’un nasihatini kulağına küpe eden Uluslararası Polo Federasyonu, günümüzde dörder oyuncudan oluşan iki takımla maçları oynatıyor.2

1. Eski ismiyle At Meydanı. [↩]
2. Birkaç not:
   – Çin’de çevgâna benzeyen, chuiwan isimli bir oyun var. Chuiwan’da ucu eğri değnek var, top var; ama at yok. Poloya değil, golfe benziyor. Yüzyıllar önce İskoçya’da ortaya çıkan golfü, Çin’e giden Flaman seyyahların Avrupa’ya getirdiğine dair rivayetler var ama elimizde kesin bilgi yok.
   – Nişanyan’ın çevgân için Türkçe’de bulduğu ilk kaynak 14. yüzyıl tarihli. Oysa kelime, 11. yüzyıl tarihli Divanu Lügatü’t Türk’te çögen şeklinde geçiyor. Nişanyan belli arızalarına rağmen Kaşgarlı’yı avucunun içi gibi bilir. Gözünden kaçmış sanırım.
   – Çevgân oyununun kaç puan toplanınca biteceği meçhul. Evliya, maç başlamadan önce “5’te biter, 10’da biter” diye karar verdiklerini söylüyor. [↩]